آشنایی با مفاهیم اولیه مکانیسم ماشه
در این بخش با تعریف مفهوم مکانیسم ماشه و مفاهیم مرتبط با آن در حقوق بین‌الملل آشنا خواهیم شد.
آشنایی با مفاهیم اولیه مکانیسم ماشه
مکانیسم ماشه چیست؟
مکانیزم ماشه یا اسنپ‌بک (Snapback) فرایندی است که بر اساس آن، در صورت ادعای تخلف عمده ایران از تعهدات برجام، تحریم‌های لغو شده شورای امنیت علیه ایران مجدداً فعال می‌شوند.
وجه تسمیه «ماشه» یا «اسنپ‌بک» از آنجاست که مانند کشیدن ماشه‌ی تفنگ، تنها یک بار تصمیم‌گیری در شورای امنیت می‌تواند به بازگشت ناگهانی تحریم‌ها منتهی شود.
مکانیزم ماشه یا «اسنپ‌بک» (Snapback Mechanism) اصطلاحی است که پس از توافق هسته‌ای ایران با قدرت‌های جهانی، موسوم به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، بسیار مطرح شد.
این مکانیزم یکی از مهم‌ترین وجوه حقوقی و سیاسی این توافق بود که در قالب قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد نیز به‌صورت رسمی مطرح گردید.
مکانیزم ماشه به ساز و کار اشاره می‌کند که در صورت نقض برجام یا اختلاف‌نظرهای عمده درباره اجرای تعهدات توسط هر یک از اعضا، می‌تواند تحریم‌های لغو شده را دوباره به‌سرعت و بدون نیاز به رأی‌گیری مجدد در شورای امنیت سازمان ملل، به حالت قبلی بازگرداند.
توافق هسته‌ای ایران (برجام) چیست؟
برنامه جامع اقدام مشترک (Joint Comprehensive Plan of Action – JCPOA) که در ایران به اختصار «برجام» خوانده می‌شود، توافقی بین ایران و گروه ۱+۵ (ایالات متحده آمریکا، بریتانیا، فرانسه، روسیه، چین و آلمان) است.
این توافق در ۱۴ ژوئیه ۲۰۱۵ به امضا رسید و در اواخر همان سال توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد در قالب قطعنامه ۲۲۳۱ رسمیت یافت. هدف اصلی برجام جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای و در عوض رفع تحریم‌های بین‌المللی و فراهم آمدن امکان همکاری‌های اقتصادی بود.
جایگاه حقوقی مکانیزم ماشه
این ساز و کار بر پایه متن قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت بنا شده است.
مطابق این قطعنامه، لازم نیست تمام اعضای شورای امنیت برای بازگشت تحریم‌ها رأی مثبت دهند؛ بلکه صرفا کافی است یکی از اعضای دائم شورا ادعای «عدم پایبندی اساسی» ایران را مطرح کند.
وقتی این ادعا ارائه شد، مکانیزم ماشه آغاز به کار می‌کند و پس از گذشت یک دوره زمانی مشخص (معمولا ۳۰ روز)، تحریم‌ها به طور خودکار دوباره برقرار می‌شوند، مگر اینکه شورای امنیت قطعنامه جدیدی در رد این درخواست صادر کند.
در این میان، اعضای دائم (پنج کشور دارای حق وتو) می‌توانند هر قطعنامه جدیدی را وتو کنند و مانع از صدور آن شوند.
تفاوت با تحریم‌های یک‌جانبه
تحریم‌های اعمال‌شده از سوی آمریکا یا اتحادیه اروپا بر ضد ایران، به‌تنهایی و خارج از چارچوب شورای امنیت نیز شکل می‌گیرند. اما مکانیزم ماشه صرفا درباره تحریم‌های سازمان ملل متحد است که از مشروعیت بین‌المللی برخوردارند. این تحریم‌ها در زمان پیش از برجام، بیشترین تأثیر را در محاصره اقتصادی و سیاسی ایران داشتند.
ساز و کار حل اختلاف در برجام
در برجام برای رفع اختلافات احتمالی میان طرف‌ها بر سر نحوه اجرای تعهدات، مکانیسمی موسوم به «کمیسیون مشترک» در نظر گرفته شد. اعضای این کمیسیون شامل تمام طرف‌های برجام است.
در صورت بروز اختلاف و شکایت هر یک از طرف‌ها مبنی بر نقض تعهدات، مسیر رسیدگی به این شکایت از طریق کمیسیون مشترک و سپس ارجاع به سطوح بالاتر (از جمله وزرای خارجه یا حتی ساز و کار داوری) انجام می‌گیرد.
اگر راه‌حلی حاصل نشود، در نهایت طرف شاکی می‌تواند موضوع را به شورای امنیت سازمان ملل منتقل کند.
قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت
قطعنامه ۲۲۳۱ در واقع تصویب رسمی برجام در شورای امنیت و جایگزینی مجموعه‌ای از تحریم‌های بین‌المللی با نظارت‌های تعریف شده در برجام است. این قطعنامه حاوی جزئیات حقوقی درخصوص لغو یا تعلیق تحریم‌ها و ساز و کار بازگشت خودکار تحریم‌ها یا همان مکانیزم ماشه است.
بر اساس این قطعنامه، هر عضو دائم یا غیردائم شورای امنیت می‌تواند با اعلام «عدم پایبندی اساسی» ایران به تعهدات خود، فرایندی را آغاز کند که نهایتا می‌تواند به بازگشت سریع تمامی تحریم‌های پیشین منجر شود.
